Over het eten en drinken van Vikingen weten we vrij veel. Die kennis hebben we vooral te danken aan de archeologie en in mindere mate natuurlijk ook aan de geschriften en sagen uit die tijd. Wat blijkt is dat de meeste Vikingen behoorlijk gezond en divers aten. Enerzijds waren er opbrengsten uit de landbouw. Anderzijds was het bos en het water een belangrijke bron voor een gebalanceerd dieet. Denk aan vis, schaaldieren, kruiden, bessen, paddenstoelen en wild.
Veel mensen denken bij de middeleeuwen aan ondervoeding. Hoewel daar een kern van waarheid in zit, geldt dat zeker niet voor het vikingtijdperk. Meestal wordt aangenomen dat de vikingtijd tot en met de 11e eeuw duurt. Het leven draait dan op de meeste plekken in Noord-Europa om landbouw. Het was juist de latere opkomst van de steden die epidemieën, ondervoeding en hongersnood meebracht (Roberts & Cox 2003). Dat wil overigens niet zeggen dat op het platteland alles spic en span was. De zelfvoorzienende boerengemeenschappen waren regionaal ook kwetsbaar. Denk aan misoogsten en/of natuurrampen.
Het eten van Vikingen: een broodcultuur
Met dank aan Zweeds onderzoek weten we veel over het brood dat Vikingen aten (Bergström 2007). Aan de hand van diverse analyses van archeologisch materiaal weten we niet alleen dat er brood gegeten werd, maar ook dat het populair was bij Vikingen. Het was zelfs onderdeel van de begrafeniscultus. Naast persoonlijke eigendommen nam een overleden Viking ook brood en ander voedsel mee in zijn graf.
Wat vertelt het Zweedse broodonderzoek ons nog meer? Er zijn uit resten in de omgeving van handelsnederzetting Birka minimaal 9 broodsoorten herleid. Er waren langwerpige broden zoals wij ze vooral kennen, maar er waren ook ronde broden. Denk aan een Turks brood. Sommige hadden een donutvorm waardoor ze opgehangen konden worden. Het dunne pannenkoekachtige brood kenden de Vikingen ook al. Als je vandaag de dag in Zweden of Noorwegen in de supermarkt staat herken je dit ‘Tunnbröd’ nog steeds. De Vikingen bakten dit in een koekenpan.
Het mag ons natuurlijk niet verrassen dat er ook sporen van ‘gebak’ aangetroffen zijn. We hebben het immers over Birka. De plek waar de voorouders van veel moderne Zweden en hun fika woonden. Er zijn 2 soorten biscuits herleid en we weten dat Vikingen gebakken deegballetjes aten. We weten ook dat er krakelingen gegeten werden. Of zoals de Zweden het nog steeds noemen kringlor.
Verschillende granen
Al deze lekkernijen werden van diverse granen gemaakt. Gerst en haver waren erg in trek. Tarwe en rogge lijken minder populair maar zijn wel teruggevonden. Er werd ook brood van melkwei gemaakt. Dit is een restproduct uit het productieproces van kaas.
In sommige gevallen werden de broden verrijkt met zaden en pitten. Er zijn ook restanten van kruiden in het archeologisch materiaal teruggevonden. Bij gebrek aan verder onderzoek weten we vooralsnog niet of de specifieke broodcultuur in en rondom Birka ook in de Deense en Noorse gebieden voorkwamen. Regionale variaties liggen natuurlijk voor de hand.
Het eten van Vikingen: een vleescultuur
Wie bij woeste Vikingen aan het eten van veel vlees denkt, heeft gewoonweg gelijk. Clichés zijn soms zomaar waar. Wat opvalt is de grote variatie. Helaas voor het varken, was varkensvlees een gewilde lekkernij. Dat gold ook voor het vlees van everzwijnen. Deze beesten waren volop aanwezig in de Scandinavische bossen. Paardenvlees was naar het schijnt een ware delicatesse. Ook rund, geit en schaap stonden op het menu.
Dat er veel schapenvlees gegeten werd, mag niet verwonderen. Historicus Neil Price wijdt hier zelfs een heel hoofdstuk aan in zijn boek (Price 2020). Onderzoekers hebben een schatting gemaakt van de aanwezige schapen in Noorwegen en Denemarken rond het jaar 1000. Dit hebben ze gedaan op basis van het vermoedelijke aantal zeilschepen en benodigde wol daarvoor. Ze kwamen tot het verbluffende aantal van twee miljoen schapen. Het belang van schapen voor de Vikingen is dus niet te onderschatten.
Vikingen hielden ook kippen, voor het vlees en de eieren. Eenden, ganzen en andere watervogels werden hieraan toegevoegd. Behalve everzwijn kwamen ook rendieren, elanden en herten mee terug van de jachtpartijen in het woud. Dat de visserij veelvoorkomend was bij de zeevarende Vikingen, mag geen verrassing zijn. Zowel in het zoete als het zoute water. Verder werd er op zeehonden gejaagd en werden er incidenteel walvissen gevangen op zee.
Wat de Vikingen nog meer aten
Al dat brood en vlees stond niet op zichzelf en werd gecombineerd met groenten, fruit, zuivel en kruiden. Net zoals in het moderne Scandinavië bood het bos meer dan genoeg bessen en paddenstoelen, zeker in het najaar. Vikingen verzamelden kruiden in het bos, maar verbouwden ze ook in hutjes. Met een beetje fantasie zou je dit de voorloper van de plantenkas kunnen noemen. Rondom de huizen waren ook moestuintjes te vinden, waarvan de families zelf konden eten.
We weten veel over de ingrediënten, maar hebben geen menu’s of recepten. Het enige gerecht waarvan we zeker weten dat het uit de Vikingtijdperk komt is de IJslandse yoghurt skyr. Kanttekening daarbij is dat we niet zeker weten of de skyr van de Vikingen hetzelfde is als de skyr nu. Vermoedelijk aten de Vikingen stoofschotels, soepen, gesneden en gespiesd vlees en verschillende soorten gruwel, brij en pap.
Wat we zeker weten is dat Vikingen aten van houten borden en kommen. Er waren ook dienbladen, schotels, kruiken en potten van aardewerk. Er zijn verder vleesspiesen en -vorken teruggevonden. Ook met de opscheplepel waren de Vikingen al bekend. Elke Viking had een persoonlijk zakmes. Vermoedelijk kwam dit tijdens het eten van pas.
Wat de Vikingen dronken
Al dat eten moesten de Vikingen natuurlijk ook wegspoelen. En als er nog een benevelend effect aan te pas kwam was dat natuurlijk mooi meegenomen, zeker op feesten en partijen. Daarom dronken de Vikingen net als andere middeleeuwers veel bier. Middeleeuws bier bevatte overigens minder alcohol dan de pilsener die we tegenwoordig drinken. Dat men dit dronk lag aan het vervuilde water. Waarschijnlijk gold dit vooral in de steden van de late middeleeuwen en in minder mate voor de Vikingen die in veel gevallen genoeg natuurlijke bronnen en schone drinkwaterstromen om zich heen hadden. Ook (amandel)melk was in de vikingtijd een alcoholvrij alternatief.
Mede
Een typisch middeleeuwse drank en een vervanger van bier is mede. Mede is een honingdrank waarin vergelijkbare percentages alcohol zitten. De drank werd in verband gebracht met wijsheid, poëzie en onsterfelijkheid. Het zal je niet verbazen dat mede mierenzoet is. Wil je het ook proberen? Het is in veel slijterijen nog steeds te koop. Ik kan niet beloven dat je er onsterfelijk van wordt. Je tanden erna goed poetsen is in ieder geval een slim idee.
Wijn
Wijnen waren al bekend sinds de Romeinse tijd. Omdat de noordelijke wijngrens bij de rivier de Moesel lag, moest het van ver komen. Dat maakte wijn een luxeproduct. We weten inmiddels dat wijn uit glas gedronken werd. Tenminste als de lokale notabelen het deden zoals ’t heurde elders in Europa. Andere dranken werden overigens uit bierkroezen en drinkhoorns genuttigd. Dat was een stuk minder kostbaar.
Zelf eten als de Vikingen
Zoals gezegd hebben we geen kant-en-klare recepten uit de vikingtijd. We kunnen wel het een en ander afleiden. Op de eerste plaats kennen we natuurlijk de ingrediënten uit de vikingmaaltijden. We weten wat men elders in Europa met die ingrediënten deed. En we kennen het keukengereedschap vrij precies. Dus we weten wat er zoal mogelijk is.
Op de website van het Zuid-Zweedse Fotevikens-openluchtmuseum vind je een paar recepten waarmee je wellicht zelf aan de slag kan. Lees verder…
Bronnen over de voeding van Vikingen
- Neil Price (2020), De Vikingen. Een Nieuwe geschiedenis. (Boek | eBook)
- Eleanor Rosamund Barraclough (2018), Beyond the northlands. Viking voyages and the old norse sagas. (Boek | eBook)
Meer over het leven van een Viking?
De komende tijd volgen er meer artikelen over het vikingtijdperk. Wellicht zit er al iets van jouw gading bij de volgende suggesties.
Vanaf dinsdag 24 oktober start de nieuwe serie ‘Viking Quest: America’ op The HISTORY Channel. Gaat het zien en win een Vikingboot!
De geschiedenis van de Zweedse Vikingen langs de rivieren van Rusland en Oekraïne is een puzzel met veel missende stukjes. Wat weten we wel?
We weten al sinds de jaren zestig van vorige eeuw dat het een Viking was die Amerika ontdekte. Inmiddels is er meer bewijs. Hoe zit dat?