Hoe was het leven in Scandinavië tijdens het Vikingtijdperk? De Vikinggeschiedenis vertelt ons namelijk vooral over de invallen in West-Europa. Het plunderen van Dorestad. Het leegroven van christelijke kloosters als Lindisfarne en Iona. Over de barbaren met hun drakenboten, die er opeens waren en angst en haat zaaiden. Zoals altijd is het verhaal breder en genuanceerder.
Iedereen kent wel wat van de Vikingen en hun geschiedenis. Hun wapens, boten, plundertochten en goden- en krijgscultuur spreken bij velen tot de verbeelding. De razend populaire Netflix-serie Vikings zal voor de meesten nu het standaardbeeld zijn van de oude Scandinaviërs. Dat dit niet helemaal overeenkomt met de werkelijkheid zal niet verbazen. Hoewel ook gezegd moet worden: dat de serie op bepaalde vlakken zo gek nog niet is. De archeologie heeft de kennis over de geschiedenis van de Vikingen de laatste 30 jaar ontzettend verrijkt. Bepaalde details over het dagelijkse leven, de gewoonten en gebruiken worden in de Netflix-serie aardig in beeld gebracht. Op andere vlakken, bijvoorbeeld de topografie, doet het zeer om naar te kijken.
It’s Scandinavian en de Vikinggeschiedenis
Op deze website lees je een aantal artikelen over het Vikingtijdperk. Hoe zat dat bijvoorbeeld met de Vikingen en de ontdekking van Amerika? Of wat deden de Vikingen in Oekraïne en Rusland? In dit artikel blijven we in Scandinavië. We kennen de Vikingen vooral van hun invallen en de opdoemende schepen aan de horizon. Maar hoe was het leven in Scandinavië zelf in het Vikingtijdperk?
Welke jaartallen mag je op het Vikingtijdperk plakken?
Welke jaartallen mag je op het Vikingtijdperk plakken? Dan moeten we toch even een uitstapje buiten Scandinavië maken. Een klassieker is 8 juni 783. Op die dag landde een kleine groep Vikingen op de Noord-Engelse kust, bij het klooster van Lindisfarne. De bloedige plundering die volgde, werd zorgelijk vernomen aan de grote Europese hoven van die tijd. Het is bijvoorbeeld de tijd van Karel de Grote en zijn uitdijende Frankische Rijk.
Hoewel vaak wel gedacht, was Lindisfarne niet de eerste aanval in West-Europa. In 787 staat er een aanval van Vikingen uit het Noorse Hordaland in Portland, Dorset gedocumenteerd. De kust van Dorset ligt interessant genoeg in het zuidwesten van Engeland. Waarom interessant? Omdat je zou verwachten dat een eerste aanval aan de oostkust of bij het Nauw van Calais plaatsvindt. Er bestaat bij de meeste historici in elk geval consensus dat Vikingen al langer contact hadden met de Britse eilanden, bijvoorbeeld door handel. De wateren en de kust waren al bekend terrein.
Op de Oostzee was het hek al eerder van de dam. Er is namelijk een boot met krijgers voor de Estlandse kust gevonden, bij het kustplaatsje Salme. Dit zou omstreeks het jaar 750 gebeurd zijn. Door isotopenanalyse van de tanden van de stoffelijke overschotten weten we dat deze mannen uit het midden van Zweden kwamen. Een isotopenanalyse vertelt ons waar iemand gegeten en geleefd heeft gedurende zijn of haar leven. De tanden zijn hiervoor uitermate geschikt, omdat je lichaam dat weefsel niet vernieuwt gedurende je leven.
Tot 838 blijven de invallen en plunderingen nog relatief onschuldig. Natuurlijk zullen de slachtoffers daar anders over gedacht hebben, maar veel invloed in bredere, historische context had het niet. Vanaf dan keert het tij en worden de Vikingexpedities massaler en overwinteren hele legers. Het gaat soms om honderden schepen en duizenden troepen.
Uiteindelijk veranderen de motieven en ook de cultuur van de Scandinaviërs. Zo is er de langzame transitie naar het christendom. Meestal markeert men de Slag om Stamford Bridge in 1066 als het einde van het Vikingtijdperk. Dan worden de Vikingen definitief verslagen in Engeland. Maar wat is definitief als een groot deel van de dan aanwezige bevolking Scandinavische wortels heeft? De Vikingen hebben onmiskenbaar hun stempel gedrukt op de geschiedenis van de Britse eilanden.
Scandinavië in het Vikingtijdperk
Het is goed om te weten dat de Vikingen in de eerste jaren van de plunderingen niet verenigd waren onder één koning die alles regelde en perfect voorbereidde. Er opereerden heel veel kleine legers, die ook elkaar zo nu en dan bevochten. De Scandinaviërs in het Vikingtijdperk spraken Oudnoorse dialecten en konden elkaar wel redelijk verstaan en er was veel contact middels de handel. Tegelijkertijd moeten we ook niet denken dat het een zooitje ongeregeld was, zeker vanaf midden negende eeuw.
Onderzoekers hebben berekend dat er voor de Noorse en Deense schepen rond het jaar 1000 zo’n 1 miljoen vierkante meter zeildoek nodig was. Wat betekent dat? Dat betekent dat er ook 2 miljoen (!) schapen gehouden moesten worden om genoeg wol te hebben. Dit interessante gegeven werpt een nieuwe kijk op het leven in Scandinavië. De Vikingen hadden geen grote steden, zoals op veel andere plekken in Europa. Maar er stond wel een efficiënte nijverheid die materialen leverde voor de oorlogen, handel en plundertochten.
Wat niet vergeten mag worden, is dat dit waarschijnlijk niet was gelukt zonder slavenarbeid. Hoewel horigen het in die tijd elders in Europa ook niet al te goed hadden, deden de Vikingen er nog een schepje bovenop. Ook een tekort aan vrouwen werd opgelost met de import van slaven. Vaak kwamen die uit de gebieden waar geplunderd werd. Er waren geen grote slavenmarkten zoals honderden jaren later in West-Afrika, maar de schaal van de handel was aanzienlijk genoeg om er veel economisch gewin uit te halen. Een beetje boerennederzetting had waarschijnlijk wel enkele slaven om de productie te verhogen.
Een nuance aan het geweld
De Zweedse historicus Anders Winroth zet in zijn boek The Age of the Vikings uiteen dat geweld bij de tijd hoorde. Ook de christelijke heersers waren in de middeleeuwen bijzonder bruut in hun doen en laten. Het nadeel voor de Vikingen was dat ze slecht documenteerden en dat de christelijke clerus wiens broeders ze overvielen in hun kloosters wel de pen als wapen hadden.
Het merendeel van de middeleeuwers leidde een boerenbestaan. Dat is voor de Scandinaviërs in die tijd niet anders. Eigenlijk was een Viking pas een Viking op het moment dat hij (of zij) op plundertocht ging. Lang niet alle Scandinaviërs waren dus Viking. Om verwarring te voorkomen over wie nou wel of niet op het schip mee ging, spreken we in dit artikel consequent over Vikingen.
De Vikinggeschiedenis en boerennederzettingen
In plaats van uit steden, bestond Scandinavië veelal uit boerennederzettingen met de kenmerkende langhuizen. De grootsten telden tientallen boerderijen met uitgebreide landbouwarealen. Zoals gezegd waren er heel veel schapen in het Scandinavië in het Vikingtijdperk. Het Deense dorpje Vorbasse (Illustratie) was een typisch voorbeeld van een boerennederzetting. De locatie was ruimtelijk ingericht met schapenhouderijen.
Voedsel uit het Vikingtijdperk
Het vee en de mensen moesten natuurlijk ook eten. De Vikingen kenden heel wat verschillende soorten brood, gemaakt van gerst, tarwe of haver. Het brood werd soms verrijkt met allerlei kruiden. Je had rechthoekige broden en ronde broden met een gat erin. Zo kon je het ophangen. Er waren ook dunne broden als een soort van tortilla. Dit zie je tegenwoordig nog steeds in Scandinavische supermarkten. Men noemt dat in Zweden tunnbröd of polar bread. Tegelijkertijd moesten er op de landerijen vezelplanten verbouwd worden voor de zeilen, touwen en tuigage. Dit was veelal hennep en vlas.
Vikingen waren verzot op vlees. We weten dat ze runder- en schapenvlees aten. Varkensvlees schijnt een lekkernij te zijn geweest. Tegelijkertijd waren er in de kustgebieden veel zeedieren te eten. Het ging om haring en andere vissoorten, zeehonden en af en toe walvis. Er werden kippen en eenden gehouden voor de eieren. Ook het wild uit de bossen stond op het menu. Wilde zwijnen waren een delicatesse. Elanden en rendieren waren vaste kost. Uit de bossen kwamen ook bessen, knollen en paddenstoelen. Om de dorst te lessen was er bier en mede. Dat laatste is een soort van zoete, alcoholische honingdrank.
Meer over het eten en drinken van de Vikingen…
Bouwmaterialen in het Vikingtijdperk
De schaal van de bosbouw in het Vikingtijdperk valt niet te onderschatten. De Vikingen bouwden zowel hun boerderijen als schepen van hout. Ondanks dat er natuurlijk hout in overvloed is in Scandinavië was ook dit geen spontaan proces. Je liep niet het grote Noordse bos in en kapte een paar bomen. Er waren grote houtvesterijen, waarbij doelgericht gekapt en aangeplant werd. Er was dus meer cultuurlandschap dan je misschien zou denken. Voor de bogen en wapens gebruikte men essen- en lindehout. Bomen als eiken, olmen, sparren en berken werden voor de huizen- en scheepsbouw aangeplant.
Centrale handelsplaatsen in het Vikingtijdperk
Vikingen waren echte krijgers in de zin dat ze van jongs af aan oefenden in het omgaan met wapens. Dat neemt niet weg dat het ook bedreven handelaren waren. In het Vikingtijdperk, maar ook ver daarvoor, werd er al volop gehandeld in Europa. Spullen kwamen soms van verbluffend verre oorden. De belangrijke handelsplaats Birka laat dit mooi zien. Birka bestaat al zeker duizend jaar niet meer, maar de restanten zijn nog steeds te bezoeken in de buurt van Stockholm. Er werden Arabisch zilver, Oost-Europese parels, pelzen en ijzerproducten verhandeld. Dat het handelsnetwerk ver reikte, blijkt wel uit het Boeddhabeeldje dat in Birka is opgegraven.
Net als bijvoorbeeld Dorestad (Wijk bij Duurstede) was Birka één van de emporia die in Noord-Europa opkwamen in de 7e en 8e eeuw. Dit waren belangrijke stapelmarkten en handelsknooppunten. Engelse plaatsen die tegenwoordig op -wich eindigen zijn in veel gevallen een oud emporium. Denk aan Norwich en Ipswich. In Noorwegen was Kaupang zo’n centrale plek. Het is ook in deze tijd dat de Scandinaviërs zeilschepen krijgen en nog mobieler worden. Een interessante gedachte is zoals gezegd dat handelende Scandinaviërs al voor het Vikingtijdperk bekende gezichten waren aan de Nederlandse en Engelse kust. Het grootschalige geweld was wel nieuw.
Het dagelijkse leven in emporia als Birka
Wat weten we over het leven in marktplaatsen als Birka? We denken te weten dat er een zekere rangorde was onder de bevolking. Er zijn namelijk grote langhuizen opgegraven. Deze stonden op enige afstand van het handelscentrum. Op de plek waar handel gedreven werd stonden krappe, houten gebouwen dicht op elkaar. Meestal bestond een opkomende marktplaats uit twee parallelstraten. Één aan de waterkant en een straat daarachter voor de verwerking van handelswaar. Er zullen ook tal van handwerklieden aan het werk geweest zijn. We weten niet wat de voertaal was in plaatsen als Birka, maar het is waarschijnlijk dat handelaren uit heel Europa geregeld aanmeerden. Je kunt je voorstellen dat slaven en andere minder fortuinlijke mensen in Birka in kleine kamertjes producten verwerkten onder onhygiënische en stinkende omstandigheden.
Belangrijke Deense nederzettingen uit het Vikingtijdperk
De Deense gebieden in het Vikingtijdperk onderscheidden zich van de Zweedse en Noorse. Ook vandaag dag zie je een verschil in landschap met minder bos en meer geschikte landbouwgronden. Er is in Denemarken geen plek die meer dan 45 kilometer van de kust ligt. Ideaal voor een zeevarende cultuur in opkomst. Het is dan ook niet gek dat het nog steeds bestaande, Deense Ribe de eerste nederzetting belangrijk werd in de Scandinavische wereld. Kort daarop gevolgd door Hedeby dat tegenwoordig in Noord-Duitsland ligt (en een openluchtmuseum is).
Een inkijkje in de geschiedenis van het Deense Hedeby
Hedeby was één van de grootste stapelmarkten van het Vikingtijdperk. De stad had verdedigingswerken, waaronder een heuvelfort, en maakte min of meer onderdeel uit van de Danevirke. Dit is een opgeworpen verdedigingslinie die door de tijd heen verschillende verschijningen moet hebben gehad. In de Vikingtijd stonden er waarschijnlijk houten palissade. Het idee was om de toegang tot Jutland vanuit de Duitse gebieden te blokkeren. Volgens koolstofdateringen zou in de 6e eeuw al begonnen zijn met de Danevirke.
Hedeby lag aan een zeearm die vandaag de dag nog steeds naar de Oostzee leidt. Archeologen menen aan de hand van opgravingen dat er een grote, drijvende houten markt moet zijn geweest. De grote handelsschepen legden aan de flanken van het vlot aan om goederen te laden en te lossen. Er zijn ook kettingen en metalen armbanden gevonden, wat een indicatie is voor slavenhandel. Net als in Birka hebben we aanwijzingen dat Hedeby een multiculturele plek was. Er zijn in ieder geval wapens van de Russische steppevolkeren gevonden, wat op zichzelf nog niets zegt natuurlijk. Echter, we weten uit christelijke ooggetuigenverslagen over andere marktcentra dat handelaren uit alle windstreken aanwezig waren, zelfs Arabieren.
Rondom Hedeby zijn enkele begraafplaatsen gevonden. Het gaat zowel om graven van de gewone man als om luxe grafkamers voor de elites, met grafgoederen. We weten ook dat in plaatsen als Hedeby en Birka de man-vrouwverhouding van de graven meer gelijkwaardig is. Op het platteland vinden we voornamelijk mannen in graven. Er wordt gesuggereerd dat door de textielnijverheid er meer vrouwen in de stapelplaatsen waren. Meer status voor vrouwen kan ook een verklaring zijn.
De Viking had een andere belevingswereld
Je merkt aan de voorzichtige conclusies hier en daar dat de puzzel van het leven in de Vikingtijd nog steeds niet af is. We hebben veel archeologische en geschiedkundige hints, maar soms blijft het gissen naar de ware toedracht. Feit blijft dat we ons moeilijk kunnen verplaatsen in hoe de Vikingen dachten en leefden. Het waren mannen en vrouwen met een heidens geloof dat dichter bij de natuur stond dan de meeste mensen zich nu kunnen voorstellen. We weten bijvoorbeeld dat er voor Vikingen magie, geesten en andere entiteiten waren, die altijd en overal rondwaarden. Iets lugubers als religieuze mensenoffers geeft al aan dat wij mijlenver bij de belevingswereld van de Vikingen vandaan staan. Gelukkig maar!
Het leven achter de deuren in het Vikingtijdperk
De langhuizen van de Vikingen bestonden al eeuwen voor het Vikingtijdperk. De inrichting ervan veranderde echter. Er ontstond een levendige hallencultuur. Het centrum van elk huis was de hal. Dit was het middengedeelte. Aan een zijde, uit het zicht, lag de keuken. Aan de andere zijde lagen de privévertrekken. Er waren diverse ingangen. Waar je naar binnen ging, lag ook aan je status. Veel huizen hadden een vestibule waar de wapens neergelegd konden worden.
De warme, centrale plek was de grote hal. Hier waren langgerekte stookplekken met banken voor de gasten aan weerzijde. De leider zat op een verhoogde zetel. Aan de plafonds droogden kruiden en vlees. De ruimte werd verlicht door olielampen, van klei of metaal. Er werd gegeten, gedronken en gepraat. Het was de plek waar de zogenaamde ‘skalden‘ hun proza en poëzie voordroegen. Over de mythische daden en onnavolgbare avonturen van Odin, Thor, Loki en Freyja. Het was de plek waar leiders hun plannen voor de volgende inval deelden. Met volgelingen, bondgenoten en misschien wel verraders.
Kunst en versieringen in het Vikingtijdperk
We kunnen met recht stellen dat Vikingen oog voor detail hadden. Of het nu wapens, gereedschappen, kleren of huizen waren. Alles werd versierd. Op de kleding zaten geborduurde ornamenten met allerlei creaturen en patronen. Naar de betekenis achter al die versiersels kunnen we vaak alleen maar gissen als 21e-eeuwers. Vikingen waren bedreven in houtsnijwerk. Gevels van huizen, stoelen, tafels, kommen; alles had een afgewerkt randje. Het spreekt voor zich dat de elites de spullen met de fraaiste versieringen bezaten. De complexe vlechtwerken zul je vast wel uit films of series kennen. Ook één van de beroemde dierenhoofdpilaren (zie foto beneden) laat het Noordse vakmanschap mooi zien. Dit versiersel is gevonden in het Vikingschip-graf bij het Noorse Oseberg. Tegenwoordig ligt het in Oslo in het Vikingschipmuseum. Helaas is het museum op dit moment gesloten voor een grote renovatie die tot 2025 duurt.
Natuurlijk kon het metaalwerk niet achterblijven. Smeden stonden hoog in aanzien in de Vikingmaatschappij. Daarvoor zien we alleen al aanwijzingen in de mythologie. Bijvoorbeeld in het verhaal van Thor en zijn magische hamer Mjölnir, die speciaal werd gesmeed door de dwergen Brokkr en Eitri. Wist je trouwens dat de dwergen in de Noordse mythologie niet klein waren? En in niets leken op wat wij tegenwoordig bij een dwerg veronderstellen? Het is één van de vele voorbeelden dat we telkens tegen culturele interpretatieproblemen aanlopen bij het bestuderen van de geschiedenis van oude volkeren.
Plekken om de geschiedenis van de Vikingen anno nu te beleven
Er zijn verspreid over Scandinavië heel wat interessante musea over het Vikingtijdperk. Hier volgen enkele aanraders:
- The Viking Experience, Gudvangen, Noorwegen (website)
- Opplev Avalsnes, Avaldsnes, Noorwegen (website)
- Midgard Vikingsenter, Borre, Noorwegen (website)
- Vikingschipmuseum, Roskilde, Denemarken (website)
- Viking Museum Haithabu (Hedeby), Schleswig, Duitsland (website)
- The Vikingmuseum. Stockholm, Zweden (website)
- Foteviken, Höllviken, Zweden (website)
Bronnen en leeslijst voor de Vikingtijd
Onderstaand vind je interessante naslagwerken over het Vikingtijdperk. Het boek van Neil Price is aan te bevelen als compleet en actueel overzichtswerk dat prettig wegleest.
- Neil Price (2020), De Vikingen. Een Nieuwe geschiedenis. (Boek | eBook)
- Eleanor Rosamund Barraclough (2018), Beyond the northlands. Viking voyages and the old norse sagas. (Boek | eBook)
- Cat Jarman (2021), River Kings. A New History from the Viking from Scandinavia to the Silk Roads. (Boek | eBook)
- Neil Gaiman (2018), Norse Mythology. (Boek | eBook | audiobook)
- Johan Nowé (2009), De Vikingen Achterna. Wat De Runen Ons Vertellen. (Boek)
- Jóhanna Katrín Friðriksdóttir (2020), Valkyrie. The Women of the Viking World. (eBook en preview)
- Anders Winroth (2014), The Age of the Vikings. (Intro)
Meer over het Vikingtijdperk?
Dit was nog maar een kleine greep uit het fascinerende Vikingtijdperk. Wellicht zit er al iets van je gading bij de volgende suggesties.
De geschiedenis van de Zweedse Vikingen langs de rivieren van Rusland en Oekraïne is een puzzel met veel missende stukjes. Wat weten we wel?
We weten al sinds de jaren zestig van vorige eeuw dat het een Viking was die Amerika ontdekte. Inmiddels is er meer bewijs. Hoe zit dat?
Het eten van Vikingen was opvallend divers en gebalanceerd. Zowel de landbouw als de natuur boden veel variatie en mogelijkheden.