Wat is Scandinavisch design? Scandinavisch design is een redelijk minimalistische ontwerpstijl uit Noord-Europa. Scandinavisch design als concept bestaat ongeveer vanaf de jaren 50. Scandinavisch design wordt gekenmerkt door eenvoudige vormen, functionaliteit, neutraliteit van kleuren en materialen, en aandacht voor vakmanschap en duurzaamheid. Beroemde historische ontwerpers zijn Bruno Mathsson (Zweden), Arne Jacobsen, Finn Juhl, Poul Henningsen (Denemarken) en Aino en Alvar Aalto (Finland).
Coverfoto: Vanitjan via Freepik.com
Scandinavisch design ontdekken
In dit artikel vind je alle ins en outs over Scandinavisch design.
- I. Geschiedenis van Scandinavisch design
- II. Scandinavisch design anno nu
- III. Wat is Deens design?
- IV. Scandinavisch design in de architectuur
Wat is Scandinavisch design? Scandinavische design is een verzamelnaam voor verschillende (kunstzinnige) uitingen, die oorspronkelijk uit Noord-Europa komen. De stijl richt zich op het creëren van een gezellige en functionele leefomgeving, waarbij esthetiek en gebruiksgemak hand in hand gaan.
Historisch bezien was Scandinavisch design de frisse start van het Westen na de Tweede Wereldoorlog. Designers droegen sociaaldemocratische idealen uit middels hun werk. De focus lag nu op huis en gezin in plaats van staat en natie. Scandinavisch design is wellicht het meest bekend als designconcept voor meubels. Dat neemt niet weg dat het ook tot uiting komt in industrieel design, architectuur, stadsplanning, elektronica, mobiele telefoons en auto’s.
Voor de atlasfanaten is het goed om te vermelden dat Scandinavisch design in topografische zin eigenlijk niet bestaat. Finland speelde met internationale beroemdheden als Alvar en Aino Aalto en Tapio Wirkkala van meet af aan een grote rol als niet-Scandinavisch land. Een land als Noorwegen bleef juist een beetje achter bij de enorme opbloei in Denemarken en Zweden halverwege de 20e eeuw. Het succes van Scandinavisch design zorgde er al snel voor dat designers de landsgrenzen overstaken. Vandaag de dag zien we Scandinavische ontwerpers in vele Westerse landen aan het werk en vice versa.
Scandinavisch design is vooral ook een mentale creatie. Het is een concept dat volop heeft geprofiteerd van de internationale mythevorming en positieve beeldvorming ten opzichte van de Scandinavische landen. Marketing heeft daar natuurlijk een belangrijke rol bij gespeeld. Grote Scandinavische merken gebruiken nog steeds de positieve connectie met Scandinavië bij het verkopen van hun producten en diensten. Denk maar aan merken als Volvo of IKEA. Ook de vele Deense meubelmerken gaan prat op de etiquette Deens design, waarover verderop meer.
Als de industriële revolutie zijn intrede doet in West-Europa in de 19e eeuw ontstaan er ook nieuwe kunststromen. Groot-Brittannië is de eerste plek ter wereld waar de rokende schoorstenen het nieuwe stadsbeeld werden. Het is dan ook niet voor niets dat hier voor het eerst weerstand kwam tegen de vervuilende industrie. Ook de massaproductie met producten van lage kwaliteit werd kritisch bejegend. De zogenaamde ‘Arts-and-crafts‘-beweging van William Morris en inspirator John Ruskin neigde juist terug naar het verleden. Een wereld waarin vakmanschap en toewijding de norm waren bij het maken van producten.
Art Nouveau
Met de komst van de Art Nouveau (ook wel Jugendstil) begin 20e eeuw was het modernisme definitief daar. De jugendstil manifesteerde zich bijvoorbeeld in glaskunst, boeken, sieraden, meubels, architectuur en schilderkunst. De stroming zette zich af tegen de kunst die de 19e eeuw tot dan toe gekenmerkt had. In Denemarken zien we dan een eigen variant van de Art Nouveau: Skønvirke.
In deze tijd ontstaat ook de Bauhaus-opleiding in Duitsland, die veel invloed zou gaan hebben op het Scandinavisch design. Sociale kritiek speelde bij stromingen als Bauhaus een belangrijke rol. We leefden toen immers in een tijd van sociale onrust. Denk aan de socialistische ideeën van Marx en Engels en aan de opkomst van het communisme. De zo verguisde arbeiders in de fabriekshallen kregen steeds meer een stem.
Art Deco
Met de Eerste Wereldoorlog vinden er verschuivingen plaats en ontwikkelt zich langzaamaan een kunststroom die we Art Deco zijn gaan noemen. Tijdens de wereldtentoonstelling van 1925 in Parijs krijgt deze stroming definitief zijn naam. We zitten dan middenin de roaring twenties, waar de Grote Oorlog al heel ver weg lijkt. Voorbeelden van verwante stromingen zijn de Amsterdamse school en de stijl van Piet Mondriaan. Kenmerkend is het industriële design, de eenvoud en het kleurrijke gebruik van glas in lood. Waar art nouveau een maatschappijkritisch karakter heeft, is Art Deco meer een omarming van het moderne. Beide kunstrichtingen zijn kleurrijk, maar te onderscheiden door de vormen. Art deco gebruikt veel meer strakke lijnen, waar Art Nouveau ronde, natuurlijke lijnen gebruikt.
Waarom zijn al deze voorgangers van het Scandinavisch design relevant? Omdat ze allemaal van invloed zouden zijn en nauwelijks helemaal los gezien kunnen worden. De designers (in wording) die toen in Scandinavië leefden kregen al deze kunststromen wel op de één of andere manier mee in hun leven.
Tweede Wereldoorlog en Scandinavische landen
Na de jaren twintig komt er meer nederigheid en realisme in de Europese cultuur. Die kentering komt in ieder geval voort uit de economische crisis in de jaren dertig. Later volgen de vernietigende Tweede Wereldoorlog en de dekolonisering. In de jaren veertig beginnen de Scandinavische landen naar elkaar te kijken op kunst- en designvlak. Zo zijn er diverse conferenties waarbij kunstenaars en ontwerpers uit Noord-Europa bij elkaar komen. De speerpunten zijn eenvoud, functionaliteit en esthetiek. Daarmee is Scandinavisch design als concept min of meer in de maak.
Het Scandinavisch design bouwde voort op wat er al was. Zo zou het Duitse Bauhaus van grote invloed zijn als het gaat om eenvoud en functionaliteit. Geen enkele kunst- of design-stroming bestaat zonder brede erkenning. Het Scandinavisch design werd als naam en merk pas echt bekend in de jaren 50. In 1951 winnen Tapio Wirkkala en Hans Wegner de Lunning-prijs. Deze juryprijs was een soort van Oscar voor Scandinavisch design. De internationale aandacht is een teken dat Scandinavisch design echt op de kaart staat.
Hoe Scandinavisch design de emigrant achterna ging
Ook de economische voorspoed ten gevolge van de wederopbouw maakte dat Scandinavisch design zich ontwikkelde. Designinterieur werd voor een groter publiek toegankelijk. Dat gebeurde op de eerste plaats in de Verenigde Staten. Afgezien van Pearl Harbour kende de VS weinig oorlogsschade op eigen grondgebied. De economie was er mede daarom snel bovenop. Bovendien waren er extra huizen nodig voor de terugkerende Amerikaanse soldaten en eventueel nieuwe aanhang. Scandinavisch design prijkte al snel in de magazines en op tentoonstellingen.
Het is dan ook niet voor niks dat Scandinavisch design sterke invloed had op de zogenaamde ‘mid-century modern‘-stijl die zich in de VS ontwikkelde. Beide designstromen trokken gelijktijdig met elkaar op. In veel gevallen kunnen ze ook moeilijk los van elkaar gezien worden. Veel Scandinavische designers werden in de VS als mid-century modern gezien en verkocht.
De aantrekkingskracht van Scandinavië
De aantrekkingskracht van Scandinavië was er al in de VS stelt Amerikaans onderzoekster Diana Jocelyn Greenwold. In de vroege jaren van de VS als onafhankelijke staat waren er zoals bekend vele migranten om het enorme land te koloniseren. De heersende meerderheid was toen en nu nog Angelsaksisch. Net als nu werden veel migranten van vreemde culturen door een deel van de bevolking gewantrouwd. De Scandinaviërs echter werden omarmd. Ze spraken weliswaar een andere taal, maar deelden hun protestantse geloof, uiterlijke kenmerken en veel gebruiken.
Het is dan ook niet gek dat Scandinavische producten al voor de Tweede Wereldoorlog geëxposeerd werden in de VS. Dat geldt bijvoorbeeld voor het glasambacht van het beroemde Zweedse bedrijf Orrefors. Na de oorlog opende de VS zich naar de wereld toe, waar het zich eerder op politiek vlak afzijdig had gehouden (de Monroe-doctrine). Er kwamen uitwisselingsprojecten (Fulbright program) voor studenten en ook kunst- en industriële exposities namen in aantal toe. Via die weg kwamen ook het Deens en Scandinavisch design in de VS op de agenda te staan.
De Deense onderzoeker Mads Mordhorst betoogt zelfs dat het de VS was die ervoor zorgden dat we het nu met z’n allen over Scandinavisch design hebben. Noorwegen, Denemarken, Zweden en Finland dachten aanvankelijk vooral in nationale context. Het succes op de Amerikaanse markt met het generaliserende ‘Scandinavian’, maakte dat het concept ook in Europa gretig ontvangen werd. De Scandinavische landen kozen eieren voor hun geld en surften op de populariteitsgolf mee.
In de jaren 70 lijkt Scandinavische design even op de achtergrond te raken en vanaf de jaren 90 trekt de aandacht weer aan. Hoewel die aandacht ook nooit helemaal weg was. Het hernieuwde succes van Scandinavische design past perfect in een wereld van nieuwe media en meer complexiteit. Wellicht zou je kunnen stellen dat de hang naar minimalisme in combinatie met gezelligheid wel een logische reactie is op de tijd waarin we nu leven. Internet, meer welvaart en reizen maken onze wereld heel veel groter en geven veel meer keuzemogelijkheden.
Ook de urgentie om duurzame, natuurlijke materialen te gebruiken sluit aan bij wat Scandinavisch design in essentie is, of in ieder geval zou moeten zijn. Dit herken je naast het gebruik van hout ook terug in aanwezige planten in huis. Het is niet voor niks dat IKEA een plantenafdeling heeft. Groen in huis hoort bij het concept. Je vindt de natuur zelfs in de patronen en structuur van stoffen terug. Denk aan kussentjes met nepdierenhaar of -huid, wollige dekentjes, natuurlijke patronen in tapijten of kaarsen en kandelaars.
In de meubelindustrie herkennen we nog steeds de strakke lijnen, warme tinten en een functioneel ontwerp. Sterker, regelmatig worden modellen uit de jaren 50 opnieuw in productie genomen. Authentieke meubels uit die tijd worden vaak voor veel geld tweedehands verkocht. Omdat Scandinavische huizen traditioneel vrij klein waren, wordt er relatief weinig decoratie gebruikt. Minder is vaak meer. Ook functionaliteit heeft nog een belangrijke plek in het Scandinavische design van nu.
Wat Scandinavisch design is bij jou thuis?
Wat is Scandinavisch design bij jou in huis? Hoe kan het eruit zien? De meeste woonkamers in Scandinavisch design hebben witte, lichtgrijze of lichtbruine muren. Zo versterk je het licht en bevorder je openheid en luchtigheid. In de donkere Scandinavische wintermaanden is dit een welkom effect. Vaak worden accentkleuren als zachtblauw, felgeel of lichtroze gebruikt voor de gezelligheid.
In andere materialen wordt vaak voor natuurlijke tinten gekozen. Denk aan steen- en houttexturen. Hoewel het decor voornamelijk zachte, kalmerende kleuren heeft, is er ruimte voor fellere kleuren in de details. De raambekleding is afwezig of sober en benadrukt extra het minimalisme. In een Scandinavisch ontworpen kamer kun je ook kale, houten vloeren en wit geschilderde bakstenen muren verwachten. Dat geeft een ruwe textuur, maar ook maximalisering van het licht, meer openheid en frisheid.
Zelfs als je denkt geen Scandinavische invloeden in je huis te hebben, zou je er weleens naast kunnen zitten. Wat te denken van de golvende vazen van Aalto? Of Aalto’s typische stoelleuningen? Of de stoelen van de Deen Hans J. Wegner? Het zijn slechts enkele voorbeelden van alledaagse designtrends waarbij het Scandinavisch design van vorige eeuw nog steeds een stempel drukt.
Scandinavisch design-verlichting
Scandinavisch design-verlichting kent veel variatie. Denk aan tafellampen, stalampen, wandlampen, spotjes en plafondlampen. Kenmerkend zijn vaak de strakke lijnen, net als bij de meubelontwerpen. Scandinaviërs zijn dol op gezellige schemerlampjes. Het licht moet warm zijn en gedempt door metaal, kunststof, hout, textiel of glas.
Verder lezen: Scandinavisch design-lampen
III. Wat is Deens design?
Wat is Deens design? De opkomst van het Deens design in de eerste helft van de 20e eeuw speelde een belangrijke rol bij het beroemd worden van Scandinavisch design. Beide concepten overlappen elkaar en kunnen onmogelijk los van elkaar gezien worden. Onder invloed van de Duitse Bauhaus-school, gebruikten veel Deense ontwerpers de nieuwe industriële technologieën. Veel ontwerpen uit die tijd zijn iconisch geworden. Velen worden nog steeds geproduceerd en staan misschien wel in jouw huis. Denk maar aan de ei-stoel van Arne Jacobsen uit 1958. Of de kenmerkende PH-lampen van Poul Henningsen.
De nadruk lag (en ligt) op meubels, maar ook architectuur, zilver, keramiek, glas en textiel. Denemarken industrialiseerde relatief laat, waardoor het Deense design nog dicht bij het vakmanschap stond en dat uiteindelijk wist te combineren met massaproductie.
Verder lezen: Deens design | tijdloos en toegankelijk
Denemarken
In de Deense en internationale architectuur van de 20e eeuw zien we ook alleskunner Arne Jacobsen naam en faam maken. Zijn meest beroemde werk is het SAS Hotel in Kopenhagen. Het was een opdracht van SAS, de Scandinavische luchtvaartmaatschappij. Zij wilden dat het hotel een verlengstuk zou zijn van een vliegveldterminal. Je reis met SAS stopt gevoelsmatig niet bij de luchthaven. Jacobsen legde een zogenaamd Gesamtkunstwerk op de mat en bemoeide zich met zowel de architectuur als de inrichting, tot het bestek aan toe! De glasrijke gevels van het gebouw weerspiegelen de Scandinavische lucht. Ook een subtiele hint naar de luchtvaart.
Nog beroemder wellicht is Jørn Utzon. Hij stond aan de basis van het Sydney Opera House. Dit iconische gebouw wordt gezien als één van de architectonische wereldwonderen. In Denemarken werd de bekende The Wave later op zijn werk geïnspireerd. Dat zijn de golvende flatgebouwen in het havenstadje Vejle.
Een bekende pupil van Utzon (en Jacobsen) was Henning Larsen. Hij brak een generatie later door en ontwierp diverse gebouwen in Engeland, Duitsland en Saudi-Arabië. In Scandinavië spreekt het Harpa-concertgebouw in Reykjavík en de Opera van Kopenhagen het meest tot de verbeelding. Tegenwoordig is het bedrijf van Bjarke Ingels een gewilde trendsetter voor Denemarken in de internationale architectuur.
Finland
In Finland toont Alvar Aalto eenzelfde veelzijdigheid als Arne Jacobsen met vele Gesamtkunstwerken. Zijn grootste architectonische verdiensten zijn het Paimio-sanatorium (1933) en de Finlandiahal (1962). Het sanatorium was revolutionair voor die tijd vanwege de nadruk op functionaliteit en de relatie tussen patiënt en omgeving. Aalto gebruikte licht en kleur om een rustgevende sfeer te creëren voor de tuberculosepatiënten die hier verbleven.
De Finse architectuur gaat veel verder dan het werk van Aalto. Zo ontwierpen Timo en Tuomo Soumalainen in de jaren 60 de Temppeliaukio-kerk in Helsinki. Deze stenen kerk die half onder de grond ligt valt van buiten nauwelijks op tussen de omringende rotsen en het groen. Van binnen zie je een imposante, hypermoderne kerk. De Fin Aarno Ruusuvuori werd in de jaren 60 en 70 bekend en heeft duidelijk invloeden van het brutalisme in zijn werken. Een bekend werk van zijn hand is de kerk van Hyyvinkää, een plaatsje niet ver van Helsinki vandaan.
Noorwegen en Zweden
Hoewel Noorwegen een wat minder grote rol speelde binnen het concept Scandinavisch design, zijn er in de architectuur fraaie en breed gelauwerde prestaties te vinden. Magnus Poulsen en Arnstein Arneberg zijn belangrijke namen in de eerste helft van de 20e eeuw. Samen zouden ze het bekende, bakstenen stadhuis van Oslo ontwerpen. Het is de tijd van de Noorse nationale romantiek. Deze intellectuele stroming zou een belangrijke rol spelen bij het versterken van de Noorse nationaliteit. Noorwegen behoorde lang tot de Deense kroon en zou pas in 1905 officieel onafhankelijke worden van Zweden, nadat het land ook lang door Denemarken bestuurd was. De behoefte aan een collectieve identiteit met tot de verbeelding sprekende symbolen komt zeker ook in de Noorse architectuur tot uiting.
Het stadhuisontwerp van Oslo is overigens onmiskenbaar beïnvloed door het stadhuis van Stockholm, ontworpen door de Zweed Ragnar Östberg. Het gebouw speelt nog steeds een belangrijke rol bij de uitreikingen van de Nobelprijzen. Er is een uitgebreid banket na de uitreikingen in de blauwe zaal, waar plek is voor maar liefst 1250 eters. Erik Gunnar Asplund en Sigurd Lewerentz brachten als een van de eersten het modernisme dat zo kenmerkend is voor Scandinavisch design naar Zweden. Ze ontwierpen het boskerkhof (Skogskyrkogården) in Stockholm dat tegenwoordig op de UNESCO-lijst staat. Erik Gunnar Asplund is ook bekend van de stadsbibliotheek in Stockholm. Het gebouw is symmetrisch en heeft als centraal punt een cilindrisch atrium. Mocht je ooit in Stockholm een werkplek zoeken, dan is de stadsbibliotheek zeker een aanrader.
Je hoeft maar het internet op of even naar IKEA om een gevoel bij Scandinavisch design te krijgen. De beste manier om een gevoel bij iets te krijgen is door het te zien en te ervaren.
Zo zijn er wereldwijd veel musea waar je terecht kunt. Het Museum of Modern Art in New York bijvoorbeeld heeft een uitgebreide expositie over Deens design. In Denemarken zelf kun je het Danish Design Centre bezoeken. Het Zweedse perspectief op Scandinavisch design vind je in het Stockholmse ArkDes-museum of het Röhsska-museum in Göteborg. In Oslo is Design og arkitektur Norge (DOGA) de place to be. En in het Finse Helsinki kun je terecht bij het Design Museum. Ook in de Benelux zijn er geregeld exposities, bijvoorbeeld in het Designmuseum van het Belgische Gent.
Vanuit de luie stoel is natuurlijk ook het een en ander mogelijk. Zo is er bijvoorbeeld een documentaire over Aino en Alvar Aalto.
Geraadpleegde bronnen en leestips over wat Scandinavisch design is
Onderstaand vind je de bronnen die voor dit artikel gebruikt zijn. Mocht je op zoek zijn naar een geïllustreerd overzichtswerk van wat Scandinavisch design is dan is het werk van Fiel, C. & Fiel, P. (2017) een aanrader.
- Diana Jocelyn Greenwold (2021), ‘Making Scandinavian Americans’, in Tigerman and Obniski, 55.
- Fiel, C. & Fiel, P. (2017), Modern Scandinavian Design. Verkrijgbaar via Google Books
- Jeannine Falino (2021), ‘Scandinavian Design and the United States, 1890–1980’, in Journal of Design History, Volume 34, Issue 3, September 2021, P. 293–295, geraadpleegd via Academic.oup.com
- Mads Mordhorst (2021), hoofdstuk 13: ‘The creation of a regional brand: Scandinavian design’, in ‘The Making and Circulation of Nordic Models, Ideas and Images‘, P. 251-270, geraadpleegd via Taylorfrancis.com
- Hansen, P.H. (2006), Networks, narratives, and new markets: The rise and decline of Danish modern furniture design, 1930–1970. Business History Review, 2006. Geraadpleegd via Researchgate.net.
Elders op It’s Scandinavian.com lees je nog veel meer over wat Scandinavisch design is. Zie bijvoorbeeld deze kooptips voor Scandinavische meubels. Wellicht vind je ook onderstaand iets van je gading.
Beste hanglamp in Scandinavisch design 2023
Welke hanglamp in Scandinavisch design past het beste in jouw interieur? Kies je voor de bekende verlichting van Audo, Iittala of Artek? Of ga je voor een vintage PH-lamp van…
Beste wandlamp Scandinavisch design 2023
Ben je op zoek naar een wandlamp in Scandinavisch design? En ben je benieuwd welke het best in je interieur past? We praten je bij over de wondere wereld van…
Een tafel in Deens design kiezen
Je wilt een tafel voor je woonkamer of eetkamer in een mooi Deens design. IKEA biedt op het oog leuke meubels, maar vaak boeten ze wel in aan kwaliteit. Waar…