Hoe een Viking Amerika ontdekte

We weten al sinds de jaren zestig van de vorige eeuw zeker dat een Viking Amerika heeft ontdekt. En we weten al sinds de middeleeuwen dat er Vikingen op Groenland woonden. Inmiddels zijn er meer wetenschappelijke bewijzen. Hoe zit dat precies?

Update: september 2022

Recent heeft een onderzoeksteam onder leiding van de Nederlandse Margot Kuitems vastgesteld dat het gevonden hout uit de enige opgegraven Viking-nederzetting in Amerika in 1021 is gekapt. Het artikel werd in het gerenommeerde wetenschappelijke tijdschrift Nature gepubliceerd. De ontdekking is te danken aan een zonnestorm die in 993 een grote hoeveelheid geladen zonnedeeltjes over de aarde uitstortte. Die gebeurtenis is ook te herkennen in het hout. Vanuit dat punt tel je de jaarringen. Je zou dus kunnen zeggen dat de ontdekking van Amerika momenteel zijn duizendjarige jubileum kent.

De ontdekkingsreis van Christopher Columbus was pas 471 jaar later (in 1492). Deze tocht was in die zin wel uniek dat er na zijn reis een enorme kolonisatie volgde. Zoals we weten zou die reis niet alleen het huidige Amerika vormgeven. De Europeanen waren ook in vele opzichten fataal voor de inheemse bewoners van Amerika. En wat te denken van de Trans-Atlantische slavenhandel die al vrij snel op gang kwam na de Europese herontdekking van Amerika. De slavenmarkten in Afrika waren er immers al en in Amerika was er mede door de meegebrachte ziekten een tekort aan arbeid.

Ver voor de Viking in Amerika was

De eerste mens die Amerika ontdekte was natuurlijk geen Viking. Er woonden in de Vikingtijd immers al voorouders van diverse native american-stammen. We weten nog lang niet precies hoe en wanneer zij zich over Amerika verspreidden. Wetenschappers zijn het doorgaans met elkaar eens als we zeggen dat ze er 15.000 jaar geleden in ieder geval waren. Waarschijnlijk ging het om meerdere migratiegolven via de straat van Bering, waar Alaska min of meer aan het huidige Rusland grenst.

De laatste 20 jaar zijn we veel te weten gekomen op het gebied van DNA-onderzoek. Diverse wetenschappelijke modellen schetsen een beeld dat de oorspronkelijke inwoners tussen de 25.000 en 40.000 jaar geleden arriveerden (wiki).

Er zijn in het verleden ook wildere theorieën geweest. Daarvan getuige ook het werk van de Noor Thor Heyerdahl in de 20e eeuw. Heyerdahl wist bijvoorbeeld te bewijzen dat je met een Egyptische Papyrusboot vanuit Noord-Afrika Amerika kunt bereiken. Dat deed hij door er gewoonweg één te bouwen en het uit te proberen. Het kostte hem wel twee pogingen, maar het lukte. Hij bewees hetzelfde voor de tocht van Peru naar de Polynesische eilanden. Interessant daarbij is dat recent DNA-onderzoek misschien wel een tocht in tegengestelde richting heeft bewezen. Er zou namelijk ook wat Polynesisch DNA zijn aangetroffen bij Zuid-Amerikanen.

Hoe een Viking Amerika heeft ontdekt

In 2010 kwam uit een DNA-studie onder IJslanders nog iets interessants. Er is mogelijk een stukje DNA dat enige verwantschap tussen IJslanders en native americans in de vrouwelijke lijn aantoont. Hoewel er wetenschappelijk nog mitsen en maren zijn bij het resultaat, is het wel een interessante gedachte. Zeker in combinatie met wat de geschiedschrijving en archeologie ons vertellen over de eerste Viking in Amerika.

We hebben al sinds de jaren 60 archeologisch bewijs voor de Viking-aanwezigheid in Amerika. Toen vond men de oude Viking-nederzetting bij L’Anse Aux Meadows op het Canadese Newfoundland. Hier is ook het in de inleiding genoemde hout gevonden. De opgravingen waren onmiskenbaar van een Vikingcultuur. Er waren 8 gebouwen, waaronder een smidse. De stallen en restanten van vee misten. Hierdoor vermoeden wetenschappers dat het om een tussenstation ging. De plek was er in dat geval vooral voor bevoorrading en scheepsreparaties. In Vikinggraven op Groenland zijn ook sporen gevonden die bewijzen dat de Vikingen contact hadden met het Amerikaanse continent. Zo zijn er restanten van een buffelhuid gevonden, afkomstig van de Amerikaanse prairie. Er is ook een onfortuinlijke Viking opgegraven die een pijlpunt in zijn lichaam had, onmiskenbaar afkomstig van inheemse stammen.

L'Anse aux Meadows: het bewijs van de viking in Amerika. — Dylan Kereluk Wiki Commons | L’Anse aux Meadows

Het verhaal achter de Vikingreizen naar Amerika

Nu zul je denken leuk al die bewijzen, maar wat is het verhaal? En dat is het punt waar de oude saga’s ons meer vertellen. Er zijn twee overleveringen die gaan over hoe de Vikingen Amerika ontdekten.

De Saga van de Groenlanders
De Saga van Erik de Rode

Deze saga’s zijn ontdekt in een 14e-eeuw IJslands manuscript, het Flateyjarbók. Hoewel er ook veel fictie in de verhalen staat, komen delen overeen met de archeologische werkelijkheid. Het is ook goed om te bedenken dat een aantal gebeurtenissen al 250 jaar daarvoor plaatsvonden. Verhalen die na vele overleveringen (opnieuw) opgeschreven worden, moet je vaak op detailniveau met een korreltje zout nemen. Het kan wel een mooie opening zijn voor de zoektocht naar ondersteunend bewijs.

Hoe een Viking Groenland ontdekte

Afhankelijk van je definitie zou je Groenland ook Amerika kunnen noemen. Ook als je Groenland los van het Amerikaanse continent ziet, moeten we er toch aandacht aan besteden in deze context. Het was namelijk de Noordse nederzetting Brattahlið aan de zuidwestkust van Groenland van waaruit de Vikingen hun reizen naar Amerika begonnen.

Zowel de Saga van de Groenlanders als de Saga van Erik de Rode omschrijven het begin van de Groenlandse kolonie. De voor velen nog steeds bekende Viking Erik de Rode ontvluchtte zijn thuisland Noorwegen. Hij werd verdacht van moord en verkoos het ruime sop. IJsland zou een veilige haven voor hem zijn. Hier trouwde hij met Thjodhild. Een vos verliest wel zijn rode haren, maar niet zijn streken. Erik komt weer in aanvaring met het wettelijk gezag en moet opnieuw vluchten. Ene Gunnbjorn zou land westelijk van IJsland gespot hebben.

Na twee jaar verkennen, keert Erik terug naar IJsland en vertelt over zijn ontdekkingen. Zijn nieuwe expeditie heeft 30 schepen. Slechts 14 schepen zouden hun bestemming bereiken, aldus de Saga van de Groenlanders. Erik stichtte een kolonie in de naar zichzelf vernoemde Eriksfjord. Erik en Thjodhild hadden drie zonen Leif, Thorvald en Thorstein en een dochter Freydis.

Wat zegt de wetenschap?

Archeologen hebben zelfs de boerderij van Erik teruggevonden in Zuid-Groenland. In totaal waren er drie nederzettingen op het eiland, waarvan de restanten nog steeds te zien zijn. Zelfs op satellietbeelden (zie de restanten van de oostelijke nederzetting). De nederzettingen leefden waarschijnlijk van kleinschalige landbouw, visserij en walrusjacht. Walrusivoor uit die tijd is bijvoorbeeld op verschillende plekken in Europa teruggevonden. Het was een gewild en kostbaar product met diverse doeleinden. Denk aan luxe schaakstukken of kerkdecoraties.

In de westelijke en meest noordelijke nederzetting zijn zo’n 100 boerderijen gevonden. Op de plek waar Erik de eerste kolonie stichtte zijn zo’n 500 boerderijen gelokaliseerd. Ook in de biologie zien we de aanwezigheid van Scandinaviërs op Groenland terug. Zo’n 5 procent van de Groenlandse flora is van Noord-Europese origine.

Hoe een Viking Amerika ontdekte

De reis van de Viking vanuit Groenland naar Amerika. — Finn Bjørklid Wiki Commons

We weten zowel uit de saga’s als door archeologisch bewijs dat er diverse westelijke Viking-expedities vanuit Groenland naar Amerika zijn geweest. Voor het gemak rekenen we Groenland dan niet bij Amerika. De Vikingen hadden zelfs namen voor dit gebied. Men sprak van Helland, Markland en Vinland. Vinland betekent ‘Wijnland’, iets wat historici en archeologen al decennia bezighoudt. Het is namelijk zo dat op de eerder genoemde nederzetting L’Anse Aux Meadows op Newfoundland geen bessen waren waarvan je wijn kon maken. Dat was wel zo in New Brunswick (Zuidoost-Canada) en Maine (Noordoost-VS).

Extra interessant is dat resten van hout en witte walnoten gevonden zijn in de nederzetting op Newfoundland. Deze kwamen ook alleen maar voor in de zuidelijkere gebieden. Is dat sluitend bewijs voor Viking-aanwezigheid elders in Amerika? Niet per se natuurlijk, ook door middel van handel met de inheemse stammen kunnen dergelijke materialen bij de Vikingen gekomen zijn.

Welke Viking ontdekte Amerika?

Terug naar de oude saga’s. De Saga van de Groenlanders vertelt hoe de zonen en dochter van Erik de Rode één voor één expedities naar Amerika maken. Eriks oudste zoon Leif Eriksson zal uiteindelijk de geschiedenisboeken ingaan als de eerste Europeaan die voet aan land zette op het Amerikaanse continent. Elk jaar op 9 oktober viert men op verschillende plekken in de VS Leif Erikson Day. De ‘echte’ ontdekking van Amerika wordt dan herdacht. Omdat ook dit uit de saga’s komt kunnen we er niet feilloos op vertrouwen dat Leif de eerste was.

Waar de reis van Leif Eriksson nog vreedzaam verliep wordt zijn broer Thorvald vermoord door inheemsen. De derde broer Thorstein gaat ook op expeditie en overlijdt bij terugkeer in de winter. Zijn vrouw Gudrid Thorbjarnardóttir zou ook in christelijke volksverhalen een centrale figuur worden. Ze ging op pelgrimstocht naar Rome. Hier zou ze de paus spreken en kloosters in IJsland stichten. Het boek ‘Over oude wegen’, van Matthijs Deen geeft in een hoofdstuk een mooie reconstructie van haar Rome-reis. Net als de Viking-sagen moeten we ook dergelijke christelijke verhalen ruim interpreteren. Voor het zover was ging Gudrid met haar nieuwe man en handelaar Thorfinn Karlsefni op expeditie naar Amerika.

De eerste Viking die in Amerika is geboren?

Thorfinn en Gudrid beginnen de expeditie met 60 mannen en 5 vrouwen. Ze overwinteren in het oude kamp van Leif en Thorvald. De volgende zomer komt er een groep inheemsen op bezoek, met huiden voor de handel. Karlsefni verbiedt zijn mannen daarop om wapens te verhandelen. Waarschijnlijk ging het hier om inheemse handelaars van de Innu-stam of de Beothuk.

Tegen het begin van de tweede winter komen er weer inheemse handelaren op bezoek. Het leidt tot een incident waarbij een inheemse handelaar wordt gedood. De delegatie slaat op de vlucht en zou later gewapend terugkeren. Het lukt de Vikingen uiteindelijk om die aanval af te slaan. In diezelfde tijd wordt Snorri geboren. Zoon van Thorfinn en Gudrid. Zou Snorri dan de eerste Europese Amerikaan zijn? Wie weet. Uiteindelijk weten ze terug te keren naar Groenland en later naar Karlsefni’s boerderij in IJsland. Na Karlsefni’s dood zou Gudrid – als het allemaal klopt – het christendom in IJsland op de kaart zetten. Door haar reizen naar Amerika en later Rome is Gudrid één van de meest bereisde personen van haar tijd.

Hoe de Viking uit Amerika verdween

Helaas weten we niet precies wanneer de Viking-aanwezigheid in Amerika eindigde. Zoals we ook niet weten of er misschien een Viking achterbleef op het Amerikaanse continent om op te gaan in de Amerikaanse stammen. Vooralsnog is L’Anse Aux Meadows de enige aanwijzing voor Viking-aanwezigheid in Amerika. Ook noordelijker aan de Canadese kust zijn her en der restanten van de Viking-cultuur gevonden. Van dergelijke vondsten zou je ook kunnen zeggen dat ze er door de handel terecht zijn gekomen.

Op diverse plekken in Noord-Canada op Baffin-eiland (Helland), de Hudsonstraat en de Hudsonbaai zijn restanten van een schipbreuk gevonden. Het ijzerwerk hiervan in de vorm van klampnagels was kenmerkend voor Viking-langschepen.

Hoe de Viking uit Groenland en definitief uit Amerika verdween

Vermoedelijk werd het leven op Groenland door de eeuwen heen steeds lastiger. Het klimaat werd wat kouder en de zeespiegel steeg. Waarschijnlijk is ook de afname van de handel met Groenland een doorslaggevende reden. De nederzettingen bestonden immers ook bij gratie van de walrusivoorhandel. De nederzettingen op Groenland zouden in de 15e eeuw definitief verlaten worden. Historisch gezien hebben we het dan ook al een poos niet meer over Vikingen.

Vanaf 1500 brachten de Portugezen de Groenlandse en Amerikaanse kustwateren in kaart. De Deense koning stuurde vanaf 1605 enkele expedities om de oude Viking-nederzettingen op Groenland te vinden. Daarmee wilde hij het gebied onder zijn kroon claimen. De expedities verliepen moeizaam en werden een mislukking. Er bleven de hele 17e eeuw nog twijfels over of er nog ergens middeleeuwse Scandinaviërs op Groenland waren. In 1728 werd Groenland officieel een kolonie van Denemarken met de stichting van fort Godthåb. Tegenwoordig ligt op deze plek de Groenlandse hoofdstad Nuuk.

Over de rise and fall van de Vikingen op Groenland is een buitengewoon boeiende en informatieve podcast-aflevering opgenomen in de serie Fall of Civilizations.

Bronnen over de Vikingen in Amerika

Neil Price (2020), De Vikingen. Een nieuwe geschiedenis. (Boek | eBook)
Eleanor Rosamund Barraclough (2018), Beyond the northlands. Viking voyages and the old norse sagas. (Boek | eBook)
Sigríður Sunna Ebenesersdóttir (2010), A new subclade of mtDNA haplogroup C1 found in icelanders: Evidence of pre-columbian contact? (Publicatie)
Egill Bjarnason (2021), How Iceland changed the world: the big history of a small island. ( eBook | Audioboek )

Meer over het leven van een Viking?

Op It’s Scandinavian vind je nog meer informatie over het vikingtijdperk en de geschiedenis van Scandinavië. Wellicht zit er iets van jouw gading bij de volgende suggesties.