De Tweede Wereldoorlog begon voor Denemarken in de vroege ochtend van 9 april 1940. Nazi-Duitsland valt dan binnen als onderdeel van Operatie Weserübung. Wat volgt zijn vijf roerige jaren met verzet, collaboratie en grote tragedies als Operatie Carthage. We tippen dit artikel bovendien drie films die ieder een belangrijk onderwerp uit de oorlogsjaren behandelen.
Coverfoto: Wiki Commons, Deense ‘oorlogskoning’ Christian X
Denemarken tijdens de Tweede Wereldoorlog
Het kleine Denemarken was op zichzelf geen groot doelwit voor de nazi’s. De invasie beoogde op de eerste plaats de vliegvelden in Jutland (West-Denemarken) te bezetten. Hierdoor kon de Duitse Luftwaffe Noorwegen eenvoudiger bereiken. Hoewel 16 Deense soldaten stierven tijdens de eerste ochtenduren, bood het Deense leger weinig weerstand. De Deense regering stemde na onderhandelingen in met de voorwaarden en schikte zich – voor zover dat verlangd werd – naar de wensen van de Duitsers.
Tot 1943: het model-protectoraat
Er is tot op de dag van vandaag discussie of Denemarken zich niet te makkelijk overgaf. Dat ze kansloos waren tegen het Duitse leger staat buiten kijf. Door de geringe weerstand genoot Denemarken in de eerste oorlogsjaren veel vrijheid met een eigen regering en behoud van politie, leger en marine. De Duitsers zagen Denemarken als een model-protectoraat, een voorbeeld voor andere landen die meer verzet boden tegen de bezetting. De meeste Denen konden anders dan elders in Europa hun dagelijkse leven grotendeels voortzetten. Naarmate de oorlog vorderde ontstonden er steeds meer tekorten aan goederen. Er werd gerantsoeneerd en het luchtalarm en algehele verduisteringen hoorden tot het dagelijks leven.
Ondanks de coulante Duitse opstelling genoot de Deense nationaalsocialistische partij (DNSAP) weinig aanhang in Denemarken. Tijdens de verkiezingen van 1939 scoorde de partij 1,8 procent van de stemmen. In 1943 met aanwezigheid van het Duitse leger koos niet meer dan 2,1 procent van de stemgerechtigde Denen voor de DNSAP. Bron: Danmarks Statistik
Toen Duitsland de Sovjet-Unie aanviel in juni 1941 initieerde de partij een militaire tak genaamd ‘Frikorps Danmark’. De rekruten die onder andere uit avonturiers, fanatieke Nazi’s en/of Duitstalige Denen bestonden, vielen onder de Waffen-SS. Als de dienstdoenden in Denemarken terugkeerden voor verlof, dan kwam dat regelmatig tot confrontaties met tegenstanders.
Denemarken in de Tweede Wereldoorlog: overzee
Denemarken had (en heeft) overzeese territoria. De Faeröer, IJsland en Groenland werden al vroeg in de Tweede Wereldoorlog door de geallieerden bezet, omdat de eilanden strategisch van belang waren. Ze bleven grotendeels buiten schot van het directe oorlogsgeweld.
Dat gold helaas niet voor de velen die in de visserij werkten. Boten kregen geregeld te kampen met op drift geraakte zeemijnen en Duitse onderzeeërs. IJsland zou overigens nog voor het einde van de Tweede Wereldoorlog een onafhankelijk land worden. Groenland en de Faeröer genieten vandaag de dag vergaande autonomie.
Het Deense verzet ontwaakt
Doordat de situatie op het vasteland in Denemarken verslechterde en de Deense regering steeds vaker in conflict kwam met de Duitsers, nam ook de weerstand onder de bevolking toe. Zo waren er steeds meer confrontaties tussen jonge Denen en aanwezige Duitse soldaten. In augustus 1943 escaleerde de situatie met stakingen in Odense en Esbjerg. Al gauw kreeg de opstand een landelijk karakter met grootschalige protesten en straatgevechten.
De Duitsers eisten de doodstraf tegen opstandelingen en saboteurs. De Deense regering weigerde hiermee in te stemmen en luidde daarmee zijn eigen einde in. Na augustus 1943 werd het leven in Denemarken meer als elders in bezet Europa. Er was een toenemende Duitse onderdrukking, met meer arrestaties en executies.
Het succes achter de Joodse evacuatie
Denemarken had voor de Tweede Wereldoorlog een relatief kleine populatie Joden. Na de onrust in de zomer van 1943 kwamen de Duitsers al snel met een geheim plan om 7800 mensen naar concentratiekampen te deporteren. Dankzij een tip van Duits diplomaat Georg Ferdinand Duckwitz kreeg de Deense Verzetsbeweging en de Joodse gemeenschap op tijd in de gaten welk onheil hen te wachten stond. De Denen hielpen hun landgenoten massaal aan onderduikadressen en verbaasde SS’ers troffen bij uitvoer van het Duitse plan veelal lege huizen.
Uiteindelijk overtuigde niemand minder dan natuurkundige Niels Bohr de Zweedse koning om een radio-oproep te doen. Op 2 oktober zond de Zweedse radio uit dat Zweden klaar was om Joodse vluchtelingen op te nemen. Dit wordt gezien als een cruciale stap voor de massale reddingsoperatie die zou volgen. Sommige historici beweren dat de Zweedse regering achter de schermen al in 1942 overeenstemming met de Denen had. Hoe dan ook, gedurende twee maanden werd een grote meerderheid van de Joodse populatie naar Zweden gesmokkeld. Met slechts 116 slachtoffers (Statista) is Denemarken een van de landen met procentueel de minst overleden Joden in de Tweede Wereldoorlog.
Holger danske en BOPA (kijktip #1)
Tijdens de Tweede Wereldoorlog kende Denemarken verschillende verzetsbewegingen, waaronder “Holger Danske” en “BOPA”. Ze pleegden sabotageacties, verspreidden anti-Duitse propaganda en hielpen geallieerde piloten ontsnappen. Hierdoor vervulden ze een belangrijke rol in het ondermijnen van de Duitse bezettingsmacht in Denemarken. Tijdens D-day werd het spoorverkeer in Denemarken succesvol dagenlang gesaboteerd. Dit bemoeilijkte troepenverplaatsing naar het nieuwe front in Normandië.
Kijktip #1 Een van de betere Deense films van de laatste decennia gaat over twee sleutelfiguren van Holger Danske: Flammen og Citronen (De Vlam en de Citroen). Bekend acteur Mads Mikkelsen vervult een van de hoofdrollen in de film uit 2008.
Operatie Carthage (kijktip #2)
Tegen het einde van de oorlog wordt de Deense politie definitief opgedoekt en neemt de Duitse geheime dienst (Gestapo) de touwtjes stevig in handen. Ze beginnen voortvarend met het oprollen van het Deense verzet. Als reactie hierop bombardeert de Britse luchtmacht succesvol het Gestapohoofdkwartier in Aarhus. Het plan om dit kunstje in Kopenhagen te herhalen is daarna zo gemaakt.
Op 20 maart 1945 is het zover – minder dan twee maanden voor de bevrijding. De eerste lichting laagvliegende bommenwerpers treft hun doel. De tweede lichting raakt de weg kwijt boven de stad. Het zou uiteindelijk de levens van een aantal verzetsleden redden, omdat zij gevangen zaten in het deel van het hoofdkwartier waar de bedoelde bommen nooit zouden aankomen. Wat zij in eerste instantie niet wisten, is dat de bommenwerpers een verkeerd gebouw kozen, namelijk de Franse school. De misser betekende veel burgerslachtoffers, waaronder 86 kinderen.
Kijktip #2 De aangrijpende film Skyggen i mit øje (The Shadow in My Eye) uit 2021 gaat over de tragedie en staat momenteel op Netflix. Een uitgebreid en prettig geschreven verslag van de operatie lees je op Historianet.nl.
Denemarken aan het einde van de Tweede Wereldoorlog
In de avonduren van 4 mei 1945 aanvaardde veldmaarschalk Montgomery de onvoorwaardelijke overgave van de Duitse troepen in Nederland, Noordwest-Duitsland en Denemarken. De bevrijding ging in op 5 mei en zo vieren Nederlanders en Denen nog elk jaar op die dag hun bevrijding. Net als in Nederland ging men in Denemarken massaal de straten op met familie, vrienden en buren. Op 8 mei werd het Deense parlement feestelijk heropend onder aanwezigheid van de populaire koning Christian X. De koning was in tegenstelling tot veel andere Europese vorsten niet gevlucht. Hij had in 1942 zelfs een politieke rel veroorzaakt door een lange en hartelijke kerstgroet van Adolf Hitler zeer bekoeld te beantwoorden met enkel: “Ik dank u hartelijk.”
De Sovjetbezetting van Bornholm
De Tweede Wereldoorlog in Denemarken leek dan echt voorbij, maar terwijl de rest van Denemarken feestvierde onderging het strategisch gelegen Bornholm een tragisch lot. De Sovjets namen de Duitse stellingen op het Oostzee-eiland zwaar onder vuur. Plaatsen als Rønne en Nexø hadden het zwaar te verduren. Aanvankelijk kwam dat nieuws niet door tot de feestvierende Denen elders in het land. Na twee dagen bombarderen landden Sovjet-troepen op 9 mei 1945 op Bornholm. Daarmee ging het eiland van de ene bezetter op de andere over. De Sovjet-bezetting duurde een jaar en isoleerde Bornholm van Denemarken. Er werden 10.000 soldaten van het Rode Leger gehuisvest, wat onvermijdelijk ellende met zich meebracht. De lokale bevolking moest schaarse goederen als hout afstaan voor de constructie van legerbarakken. Er zijn ook meerdere (seksuele) misdrijven jegens Bornholmers opgetekend.
Denemarken na de Tweede Wereldoorlog
Denemarken kwam net als veel andere landen na de Tweede Wereldoorlog moeizaam op gang. Er werd aanvankelijk te weinig geproduceerd en geëxporteerd. Denemarken had ook nooit een sterke industrialisering gekend. De situatie verbeterde pas toen importprijzen voor grondstoffen zakten. Ieder nadeel heeft zijn voordeel: het wereldberoemde Deense meubeldesign is beïnvloed door de aanvankelijke schaarste. Denk aan de minimalistische ontwerpen en gebruik van materialen als (gebogen) multiplex.
Wat ook meespeelde bij de verbetering van de situatie was het Marshallplan, een aanzienlijke toename in industriële productie en stabiele prijzen voor landbouwexportproducten. Richting de jaren 60 zou de welvaart snel stijgen en ontwikkelde Denemarken zich langzaam tot een verzorgingsstaat.
Mijnenvelden (kijktip #3)
Na de Tweede Wereldoorlog moesten er tal van mijnenvelden in Denemarken geruimd worden. De kust in het westen was immers net als Nederland en België onderdeel van de ‘Atlantik Wall’. Voor de grootschalige ruimingsoperatie werden groepen Duitse krijgsgevangen gebruikt. Onder gevaarlijke omstandigheden moest men mijn voor mijn te werk gaan. Er is enige historische discussie of dit al dan niet in de haak was.
Tegenstanders betogen dat de geallieerden hiermee de verdragen van Genève schonden, gezien de dwang die er zou zijn. Bovendien waren veel Duitse soldaten nog maar tieners en zeker geen SS’ers of oorlogsmisdadigers. Voorstanders stellen dat het wel degelijk vrijwilligers betrof en dat de Duitsers hun eigen mijnen het beste kenden. Met andere woorden, voor Denen of Britten zou het gevaarlijker zijn geweest. Wie er ook gelijk heeft: in totaal gaven 149 Duitsers hun leven tijdens de werkzaamheden. Een veelvoud liep verwondingen op variërend van kleine wonden tot missende ledematen.
Kijktip #3 In 2015 verscheen de indrukwekkende film Under sandet / Land of mine, waarin het opruimen van de mijnen in Denemarken na de Tweede Wereldoorlog centraal staat. De film is op moment van schrijven te zien op Cinemember.
It’s Scandinavian gaat over alles wat met Scandinavië te maken heeft. De geschiedenis hoort daar onmiskenbaar bij. Naast de geschiedenis van Denemarken in de Tweede Wereldoorlog, spreken ook de Vikingen bij velen tot de verbeelding. Maar hoe zat het nu echt met die Noordse krijgers uit de vroege middeleeuwen? Dat en meer lees je op deze website.
Het eten van Vikingen was opvallend divers en gebalanceerd. Zowel de landbouw als de natuur boden veel variatie en mogelijkheden.
Vanaf dinsdag 24 oktober start de nieuwe serie ‘Viking Quest: America’ op The HISTORY Channel. Gaat het zien en win een Vikingboot!
Hoe was het leven in Scandinavië tijdens het vikingtijdperk? De populaire geschiedenis vertelt ons namelijk vooral over de invallen in onze gebieden.